Nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu (tên thật là Hà Thị Năm) Sinh ra ở Ý Yên- Nam Định. Tưởng chừng như cuộc sống của người nghệ nhân độc nhất vô nhị đã bước sang tuổi 93 ấy giờ chỉ còn là những phút thư nhàn, thanh thản sau những giông gió của cuộc đời phiêu bạt. Thế nhưng, phải về tận ngôi nhà để thăm và để thấy cuộc sống thường nhật của nghệ nhân Hà Thị Cầu, chúng tôi mới cảm hết được một nỗi thê lương của cả cuộc đời bà...
“Mẹ là người hát xẩm giời đày...”
Lần theo những dòng ký ức vốn đã chập chờn như ngọn đèn dầu leo lắt trong tâm trí của người đàn bà phiêu bạt, cụ Hà Thị Cầu nhớ lại: "Kiếp hát xẩm ám vào đời tôi bắt đầu từ bà nội vốn nức tiếng về ca xẩm vùng Ý Yên hồi đầu thế kỉ XX. Ngày ấy, xẩm rất thịnh hành và có mặt trong hầu hết các sinh hoạt cộng đồng từ chốn đình chùa đến nơi kẻ chợ. Vì vậy, dẫu đói kém nhưng những người theo nghề xẩm cũng có được cái ăn".
Người đàn bà ca xẩm đất Ý Yên thời ấy sinh được duy nhất một người con gái lòa mắt, sau này cũng vào nghề hát xướng và lấy một người đàn ông mù đàn ca sáo nhị. Cả nhà ba người, hai mù, một sáng mắt lập ra gánh hát đi khắp đầu phố cuối sông. Phiêu dạt khắp các hang cùng ngõ hẻm, ga tàu xó chợ vậy mà đôi vợ chồng mù cũng sinh được bảy người con nhưng đứa còn đứa mất.
Từ nhỏ, Hà Thị Năm đã dạn dày mưa gió, cơm đường cháo chợ lưu lạc đó đây từ chưa đầy tuần. Thế rồi, những làn điệu xẩm như Huê tình, Hà liễu, Ba bậc, Thập ân, Cò lả, Thập sầu, Hành vân, Ca nam... nhập vào cô. Nó tự nhiên như những lời nói cất lên hàng ngày chú ơi, ông ơi, nó sung sướng, chất đầy cảm xúc như lúc người ta bỏ vào tay Năm những đồng cắc, đồng xu hãy còn nóng hổi.
Mười tuổi, khi đã biết đủ ngón nghề của một ca xẩm (tự hát, tự phách và kéo nhị) là lúc đôi lưng của người bà rạp xuống gốc cây gạo, nặng nề chút hơi thở cuối cùng nơi phố chợ hiu hắt. Tiếp sau là người cha mù lòa cũng không còn cất nổi tiếng và bỏ lại cuộc đời đàn ca nhị phách cho người vợ cùng con nhỏ. Hà Thị Năm lại dắt díu người mẹ mù lòa cất tiếng xẩm thân phận trôi dạt sang Yên Mô - Ninh Bình.
Mang tiếng "xướng ca vô loài" giữa cuộc đời xuôi ngược, dẫu nhan sắc cũng chẳng kém cạnh ai, giọng hát làm chạnh lòng biết bao tài tử, cô thiếu nữ đang độ xuân thì Hà Thị Năm chấp nhận về sống đời vợ chồng với ông trùm xẩm mù Nguyễn Văn Mậu nhiều hơn tuổi cha mẹ cô, và đã qua 17 đời vợ.
Ông trùm xẩm Nguyễn Văn Mậu, người có 6 gánh hát ở đất Yên Mô, nhưng gia tài cũng chỉ có cơm niêu nước thùng, với một mái xiêu bốn bên gió lùa, chừng 20m2 nằm ở xã Yên Phong - Yên Mô. Qua 17 đời vợ nhưng ông Mậu vẫn không có lấy một mụn con, nhưng khi nên duyên với Hà Thị Năm đã liên tiếp sinh 7 đứa con.
Nhớ lại những nhọc nhằn của quãng thời gian năm nào đã trôi xa vào ký ức, cụ Cầu vẫn rùng mình như thể nỗi kinh hoàng mới trải qua. Vừa sinh Mận (con gái đầu lòng) được ba ngày cô Năm đã phải trao con cho bà cả để ra chợ ngồi hát. Người sản phụ mới sinh con ba ngày tuổi vừa hát vừa thắt ruột, thắt gan, nhoi nhói như kim châm nơi vùng ổ bụng chưa lành cuống nhau. Thế mà vẫn phải hát để nuôi con, có lúc tưởng kiệt sức, không cất được nổi giọng đành phải uống rượu để cầm hơi, lấy sức.
Bảy lần sinh nhưng chỉ nuôi được ba, 71 tuổi ông Mậu qua đời, cô Năm còn bụng mang dạ chửa người con út. Câu chuyện về người con út là một câu chuyện dài và ly kì mà cho đến tận bây giờ nhiều lúc cụ Hà Thị Cầu vẫn không dám tin đó là sự thật. Ngay sau khi sinh cậu út, do không có gì nuôi, cụ đành phải đứt ruột cho đi cậu con trai tên Cầu. Đó chính là nguyên do mà ngay sau này ca nương lừng danh một thời đã đổi tên thành Hà Thị Cầu, mong rằng có ngày đứa con lưu lạc nhà người sẽ tìm về bên mẹ. Khi cho đi đứa con, cô chỉ kịp nói với người nhận nuôi và với Cầu một câu: "Mẹ là người hát xẩm giời đày tên Năm", rồi im lặng cúi xuống để người ta bế Cầu đi. Những nỗi đau mất mát, những ấm ức của một đời cầm ca đã khiến giọng ca của bà chơi vơi nhẫn nhục tủi hờn khôn xiết mà rắn rỏi, cương cường. Nó như để chống lại sự nghiệt ngã và bạc bẽo kiếp giời đày. Chính tiếng hát ấy sau này đã giúp bà tìm được anh Cầu và nó cũng đã đưa bà lên thành một người hát xẩm có một không hai của Việt Nam còn lại.
Câu ca nghẹn ngào
Bộ đồ nghề hát xẩm của nghệ nhân
Do ở xa, trước khi đến thăm bà Cầu tôi đã gọi điện trước cho một người làm công tác quản lý văn hóa, nghệ thuật ở Ninh Bình, anh bảo: "Nhà bà Cầu ở ngay thị trấn Ngò - Yên Mô, nhà sát đường nên đến đó, hỏi ai họ cũng chỉ cho thôi". Tìm đến nơi tôi mới biết nhà bà Cầu không ở thị trấn, nó nằm cách thị trấn Ngò - Yên Mô chừng 3km, ngôi nhà nhỏ nhuốm đầy bụi đường của nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu do đoạn đường đang được thi công mở rộng và ở ngay sát Ủy ban Nhân dân xã. Trong ngôi nhà nhỏ những giấy khen, bằng khen, giải thưởng được treo la liệt ở bốn bức tường. Đó là, bằng khen năm 1998 của Đài Tiếng nói Việt Nam; danh hiệu Nghệ nhân dân gian; danh hiệu Nghệ sĩ ưu tú; giải thưởng Đào Tấn... đã mang dấu ấn hoàng kim một đời hát xẩm của cụ.
Tiếp chúng tôi trong ngôi nhà quạnh quẽ khi chị Mận, người con gái đang sống cùng cụ không có nhà, cụ Cầu mặc chiếc áo khoác cộc tay, chất liệu nhung màu bã trầu đã cũ, bên trong là áo xanh màu nõn chuối với hai đầu gối tay tươm tả, để lộ ra ngoài nếp da nhăn nhúm. Có lẽ cũng đã hơn chục năm nay bà không còn lang thang hát xẩm. Từ ngày đó, cây nhị gắn bó với cụ suốt một đời lang bạt cụ cũng đã cho người ta mượn để mưu sinh. Nhớ cây nhị, cụ ngồi một lát rồi bật cười, cái cười móm mém buồn vô hạn: "Sức tôi giờ chẳng còn, không hát được nữa. Cây nhị nó buồn lắm. Có những đêm, giữa khuya tôi bỗng nghe thấy tiếng cây nhị khóc dấm dứt trên tường. Tôi tỉnh dậy hỏi thì nhị bảo nó nhớ thủa xa xưa nhiều lắm. Giờ đây, nằm nhàn nhã trên tường mà nó tưởng thân nhị như đã chết rồi. Thương cây nhị quá nên khi có người hỏi mượn đi theo gánh xẩm, tôi cũng dứt ruột mà đưa cho người ta".
Bóng chiều đâu đó đã đổ sập xuống phía sau ngôi nhà loang nổ đầy vết rêu phong của thời gian. Và cụ Hà Thị Cầu vẫn ngồi đó, phía trước hiên nhà lặng yên như đang lắng nghe một thanh âm nào đó vút lên trong sâu thẳm miền ký ức. Có lẽ vì vậy mà cụ không nghe thấy cả câu chào của chúng tôi chăng? Một nỗi buồn tê tái len lỏi trong lòng những người lữ khách khi cố níu kéo người đời để họ chợt nhận ra rằng ở mảnh đất này vẫn còn một di sản sống của làng hát xẩm.
Theo Nguoiduatin.vn
.jpg)
Không có nhận xét nào: